17 yaşındaki Ukraynalı Valeriia, Rusya’daki yeniden eğitim kampından nasıl kaçtı?

Büyük çaplı işgalden önce 17 yaşındaki Valeriia, 10. sınıf öğrencisi olarak sıradan bir hayat yaşıyordu; sınavlara hazırlanıyor, dans ve hava jimnastiği gibi etkinliklere katılıyordu. Anne ve babasının ölümünün ardından 13 yaşından beri bir aile üyesiyle birlikte yaşıyordu.

Rusya’nın geniş çaplı işgaliyle her şey değişti

Valeriia’nın önünde parlak bir gelecek vardı; her şeyin istediği gibi gitmesi gerekiyordu. Haberlerde geniş çaplı işgali duyduğunda bu ona gerçeküstü geldi. Her şey hızla değişti ve durumu tam olarak anlamakta zorlandı.

Rus birlikleri kısa sürede geldi ve aynı zamanda memleketi olan güney Ukrayna şehri Nova Kakhovka’yı işgal etti. Bombardımanın özellikle yoğun olduğu bir dönemde, Ukrayna’nın malzemeleri tükenince yiyeceksiz yaşamak zorunda kaldı, ancak işgal altındaki Kırım’dan tedarik kamyonlarının gelmeye başlamasıyla durum istikrara kavuştu. O zamanlar Herson Oblastı’nda bulunan şehirde Rus askeri polisi yavaş yavaş ortaya çıktı. Sessiz bir dönemdi; patlamalar havayı parçalamadı.

Ekim 2022’de Rus birlikleri, çocukların Nova Kakhovka’dan işgal altındaki Kırım’a “tahliye edildiğini” duyurdu. Valeriia, diğer çocuklarla birlikte silahlı askerlerle çevrili ana meydanda toplanmak zorunda kaldı. Otobüsler onları Kırım sınırına götürdü. Varışta çocukların pasaportlarına ve belgelerine el koydular.

“Rusya size her şeyi verecek”

Valeriia, ‘Luchystiy’ adlı Kırım kampına vardıktan sonra çocuk doktorları çocukları bit ve COVID-19 açısından muayene etti. Kampın bir huzurevine benzediğini ancak çocuk merkezli olanaklardan yoksun olduğunu hatırlıyor. Ayrıca tesis, çocukları sürekli koruyan silahlı polis memurları tarafından kuşatılmıştı. Düzenli bir günlük rutin, Rusya Ulusal Marşını söylemeyi içeriyordu ama bunu reddetti. Yetkililer Rus üniversitelerini ve yaşam tarzlarını teşvik ederek onlara “Rusya’nın size her şeyi vereceği” sözünü verdi.

Zorlayıcı ortam, Valeriia için özgürlüğü ve geleceği konusunda endişelere yol açıyordu ancak günlük program tahmin edilemezdi ve bu nedenle plan yapmayı zorlaştırıyordu. “Kamplar yeniden eğitim kamplarıydı” diye ekledi. Ona göre bunlar çocukların çoğunluğunun Rusya’ya gitmesini sağlama amacına hizmet ediyordu. Bu nedenle derslerin yalnızca propaganda olarak tanımlanabileceğini hatırlatan kendisi, okulda Ukraynaca öğrenmenin bir seçenek olmadığını da sözlerine ekledi.

İşgal altındaki Kırım’daki yeniden eğitim kampı.

Bu kamplardaki program ‘Üniversite Vardiyası’ olarak adlandırılıyor ve Rusya Eğitim Bakanlığı ile Eğitim ve Bilim Bakanlığı’nın desteğiyle yürütülüyor. Amaç (yeniden) eğitmek12-17 yaş arası çocuklar, geçici olarak işgal edilen Ukrayna topraklarından Rus kültürü ve tarihine tanıtılıyor.

“Ukraynalı çocukların zorla sınır dışı edilmesi soykırım politikasının bir parçasıdır”

Nobel Barış Ödülü Sahibi, insan hakları avukatı ve Sivil Özgürlükler Merkezi lideri Oleksandra Matviichuk’a göre, bu kamplar ve bunların Ukraynalı çocukları Ruslaştırma amacı sadece bir savaş suçu değil, daha geniş bir resmin parçası. “Bu savaşın soykırım karakteri var” dedi, “Putin açıkça Ukraynalıların var olmadığını, Ruslarla aynı olduğumuzu söyledi. Bu sözlerin 2014’ten bu yana sahada korkunç uygulamalara dönüştüğünü görüyoruz.”

Tıpkı Valeriia gibi o da Ukrayna dili ve tarihine yönelik kasıtlı yasaklardan bahsetti. “On yıldır Rusların belediye başkanları, gazeteciler, sivil toplum aktörleri, rahipler ve sanatçılar gibi yerel eylemcileri nasıl kasten yok ettiğini belgeliyoruz.”

Bu bağlamda, Ukraynalı çocukların zorla sınır dışı edilmesinin soykırım politikasının bir parçası olduğunu söyledi, çünkü bana, bazılarının kendilerine Rus oldukları ve Rusya’nın anavatanları olduğu söylendiği yeniden eğitim kamplarına konulduğunu söyledi. Matviichuk, “Daha sonra bazıları Rus aileleri tarafından Rus olarak yetiştirilmek üzere zorla evlat edinilmeye maruz kalıyor” diye devam etti.

Nobel Barış Ödülü sahibi Oleksandra Matviichuk.

Bir avukat olarak bu suçun özellikle mevcut standartlara göre kanıtlanmasının ne kadar zor olduğunu biliyor. “Avukat olmasanız bile, bir ulusal grubu kısmen veya yok etmek istiyorsanız, onları öldürmek veya zorla kimliklerini değiştirmek gibi çeşitli stratejilerinizin olduğunu anlamak kolaydır” diye ekledi.

“Ukraynalı çocukların zorla kaçırılması, Rus devletinin Ukrayna’ya karşı yürüttüğü bu daha geniş soykırım politikasının bir parçasıdır.” Soykırım Sözleşmesi’nin II. Maddesi soykırımı ulusal, etnik, ırksal veya dini bir grubu tamamen veya kısmen yok etmeye yönelik kasıtlı bir eylem olarak tanımlamaktadır. Ancak siyasi grupları ve ‘kültürel soykırım’ olarak adlandırılan durumu kapsamamaktadır.

Valeriia tıp okuma hayalinin peşinden gitmeye karar verir

Kampta düşük kaliteli yiyecekler sıklıkla mide sorunlarına neden oluyor ve tıbbi bakıma sınırlı erişim sağlanıyordu. Valeriia, çok küçük çocukların yetersiz bakım ve zorlu koşullar nedeniyle büyük acı çektiğini hatırladı. Ebeveynleri veya vasileri yokken, denetimsizce dolaşıyorlar, uygun kıyafetler olmadan soğuk havaya dayanıyorlardı. Birçoğu bronşite yakalandı. Suçiçeği ve bit gibi hastalıkların salgınları yaygındı.

Çocukların telefonlarını kullanmalarına izin verilmesine rağmen neredeyse hiç hizmet verilmedi. Valeriia neredeyse ailesinin bir üyesiyle iletişime geçmeyi başardı ve alınmasını istedi.

İşgal altındaki topraklarda yaşayan Ukraynalılar, Rus yetkililer tarafından “Yeni Ruslar” olarak değerlendiriliyor

Kırım Sivil Eğitim Merkezi Alemenda’ya göre bu tür kamplar, ebeveynlerin siyasi duruşu nedeniyle çocukların geri dönüşünü kısıtlıyor. Aile üyelerinin özellikle Ukrayna yanlısı olduklarında çocuklarıyla yeniden bir araya gelme konusunda engellerle karşı karşıya kaldığı, zorla yer değiştirme ve psikolojik baskı vakaları rapor edildi. Bu çocuklar ebeveynlerinin kendilerini ziyaret etme isteklerini dile getirdiğinde, aile üyeleri Rusya kontrolündeki bölgelere taşınmaya teşvik ediliyor. Geçici olarak işgal edilen bölgelerde yaşayan Ukraynalılar yetkililer tarafından “Yeni Ruslar” olarak görülüyor.

Bu nedenle aile üyesi, işgal altındaki bölgede yaşadıkları için onu alabildi. Toplamda iki ay kampta kaldıktan sonra Ukrayna’nın güneyinde işgal altındaki Henichesk’e gitti.

Valeriia tek başına Ukrayna’ya gidiyor

Kampta bu korkunç tıbbi durumu yaşayan Valeriia, çocukluk hayali olan doktor olma hayalinin peşinden gitmeye karar verdi. İşgal altındaki bir bölgeden gelen bir yetim olarak, üniversiteye kabul sırasında kendi koşullarından yararlandı ve hem Rusya hem de Ukrayna pasaportlarına sahipti. Geçici olarak işgal altındaki Henichesk’te kalırken, Rusya’nın kontrolündeki ve işgal altındaki bölgelerde kalmak istemediği için Odesa’da bir üniversite seçti ve internet üzerinden başvuru yaptı.

Rus ordusu tankları Ukrayna’nın Mariupol eteklerindeki bir caddede hareket ediyor, 11 Mart 2022.

Valeriia, işgal altındaki Henichesk’ten yolculuğuna tek başına bir otobüsle başladı. Yıkılan Melitopol ve Mariupol gibi işgal altındaki çeşitli Ukrayna şehirlerinden geçerek Rusya’daki Rostov’a geçiyoruz.

Rus pasaportuyla sınırı geçmek sorunsuzdu. Geçici işgal altındaki bölgelerde, mülk sahibi olduğunuzu kanıtlamak ve sağlık ve emeklilik yardımlarından yararlanabilmek için Rus pasaportuna sahip olmak şarttır. İşgal altındaki topraklarda yeni bir Rus yasasının zorunlu kıldığı üzere, zorunlu yeni pasaportun 1 Temmuz’a kadar alınamaması, ‘yabancı vatandaş’ olarak hapis cezasına, velayet kaybı, hapis veya daha kötü risklere yol açabilir.

Son sınır kapısı

Belgorod ve Sumy bölgesi üzerinden devam eden ve verimli sınır geçişleriyle kolaylaştırılan yolculuğun tamamlanması bir gün sürdü. Halen yayalara açık olan ancak Rus muhafızlar tarafından sıkı bir filtrelemeye tabi tutulan Sumy’deki son sınırda Valeriia, Ukrayna pasaportunu gizli tuttu ve sınırı geçmek için Rus pasaportunu kullandı. Gruplar halinde bir otobüste kontroller düzenlendi, pasaportlar toplandı ve Valeriia, reşit olmayan ve vasisi olmadan tek başına seyahat etme konusunda sorguya çekildi.

Valeriia’nın işgal altındaki Ukrayna topraklarından Ukrayna’ya giden rotası.

Potansiyel risklerin farkında olarak yolculuğunu stratejik olarak anlattı ve Ukrayna’dan kalma niyeti olmadan geçtiğini vurguladı. Valeriia, gardiyanlara, tek niyetinin teyzesini Avrupa’dan alıp Rusya’ya geri getirmek için Ukrayna’yı baştan başa geçmek olduğunu bildirdi. Yetkililere duymaları gerekenleri söylemenin önemini hatırladı. Sınırda, tutuklanmalarının ortasında, fotoğrafları, Telegram mesajları ve E-postaları gibi belgelerini ve telefonunu incelediler.

Valeriia’nın önceki soğukkanlılığına rağmen sınır geçişindeki durum çok zorlayıcıydı. Ukrayna pasaportunu sakladığı için yalan makinesi testine tabi tutulmadı ve reşit olmadığı için yasal olarak hiçbir belgeyi imzalayamadı. Makineli tüfekli askerler kendi aralarında tartışırken, gardiyanlardan biri onun karşıya geçmesine izin vermeyi teklif etti. Rusya kontrol noktasından Ukrayna topraklarına ulaşmak için tarlalardan geçmek zorunda kaldı ve bunu yapıp Ukraynaca sesini duyduğunda duygulara kapıldı.

Ukrayna devlet sınır muhafızlarının askerleri, 24 Kasım 2023 Cuma günü Ukrayna’nın Sumi bölgesinde askeri bir pozisyonda gündemi tartışıyor.

Plan değişikliği?

İlk planı tıp okumak için Odesa’ya gitmekti ama işler pek de planladığı gibi gitmedi. Sumy’ye vardığında, Odesa’daki sürekli bombardıman nedeniyle kendisine Kiev’e taşınma seçeneği verildi. Yaklaşık yarım hafta Sumy’de kaldı ve bu süre boyunca yeniden eğitim kampı ve işgalden sağ kurtulmuş olduğundan emin olmak için kapsamlı tıbbi taramalardan ve testlerden geçti.

“Kaldığım süre boyunca çocuk polisi ve Kiev’den temsilciler tarafından yakından takip edildim. Daha sonra çocuk polisinin eşliğinde Kiev’e gittim ve orada hemen ombudsmanın ofisini ziyaret ettim” dedi.

Şu anda Kiev’de yaşıyor ve Kiev Tıp Fakültesine kaydolmadan önce başlangıçta bir pansiyonda kalıyor. Normallik duygusunu sürdürmek için çeşitli etkinliklere katılıyor ve sık sık terapi seanslarına katılıyor. “Tıp hakkında bilgi edinmekten ve Kiev şehrini keşfetmekten keyif alıyorum. Ukraynaca konuşabildiğim ve bana ebeveyn gibi davranan vasim Olha’nın desteğine minnettarım”.

Olha ve Valeriia

Olha ile bir psikoterapistle yaptığı görüşmeler sonucunda tanıştı ve güçlü bir bağ kurdu.

“Onun huzurunda gençliğimi kucaklayabilir ve yetişkinliğin sorumluluklarını bir anlığına unutabilirim. Aldığım psikolojik desteğe minnettarım” diye ekledi Valeriia. Yaşadığı şeylerle başa çıkmasına yardımcı olan Voices of Children tarafından ücretsiz terapi danışmanlığı alıyor.

Çocuklar meslekte yaşadıktan sonra ne gibi psikolojik etkiler yaşarlar?

Çocukların Sesi yardım vakfından psikolog Yulya Tukalenko, Ukrayna’ya döndüklerinde çocukların zihinsel durumunun işgal sırasında yaşadıkları deneyimlerden derinden etkilendiğini söylüyor.

“Kalış süreleri, yaşam koşulları, yaşları, yaşadıkları zorluklar gibi faktörler önemli rol oynuyor” diye konuştu. Özellikle sınırlı sosyal etkileşim ve kısıtlı hareket anlamında yoksunluk, çocukların karşılaştığı yaygın bir sorundur. Ukraynaca konuşmanın veya destek göstermenin zarar verebileceği tehlikeli koşullara uzun süre maruz kalmak, başkalarına karşı güvensizliği besler.

Ülkesine geri gönderilen çocukları taşıyan bir otobüs Ukrayna’ya varıyor.

Tukalenko’ya göre bu tür deneyimlerin sonuçları genellikle davranışsal, duygusal ve fiziksel alanlardaki çeşitli semptomlarla kendini gösteriyor. Bunlara duygusal patlamalar, üzüntü, kendine zarar verme, uyku bozuklukları ve sindirim sorunları dahildir. Tedavi edilmediği takdirde bu belirtiler depresyon, anksiyete bozuklukları ve sosyal işlevsellikte bozulma gibi daha ciddi durumlara dönüşebilir. Bu nedenle, mesleğin çocukların ruh sağlığı üzerindeki uzun vadeli etkilerini ele almak ve azaltmak için eğitimli profesyonellerin zamanında müdahalesi çok önemlidir.

Kaçırılan ve yerinden edilen yaklaşık 20.000 çocuktan yalnızca 400’ü geri getirildi

Rusya’nın 2022’de Ukrayna’yı geniş çaplı işgalinden bu yana, hem Ukraynalı hem de uluslararası kuruluşlar çocuklara yönelik ağır insan hakları ihlallerini belgeledi. Raporlar, Rus güçleri tarafından zorla sınır dışı edilen veya yerlerinden edilen, yeniden eğitime tabi tutulan ve zorla evlat edinilen çocukların ayrıntılarını içeriyor.

Savaşın Çocukları girişimi, 19.500’den fazla çocuğun sınır dışı edildiğini veya yerinden edildiğini, 400’den azının ise geri döndüğünü bildirdi. Buna yanıt olarak Uluslararası Ceza Mahkemesi, Başkan Vladimir Putin ve Rusya Federasyonu Başkanı Çocuk Hakları Komiseri Maria Lvova-Belova hakkında çocukların sınır dışı edilmesi nedeniyle tutuklama emri çıkardı.

Savaştan etkilenen ailelere ve çocuklara yardım eden bir hayır kurumu olan Save Ukrayna’dan Mykola Kuleba, “2014’ten ve 24 Şubat 2022’deki geniş çaplı işgalden sonra çocuk nüfusumuzun %15 ila %20’sini kaybettik” dedi. Bu çocuklar arasında Rus bombardımanında ebeveynlerini kaybedenlerin yanı sıra yetim Valeriia gibi kurumlarda veya koruyucu bakım altında kalanlar da yer alıyor. Rusya bu çocukların ebeveyn bakımından yoksun olduğunu iddia ediyor.

AP tarafından yapılan bir soruşturma, Rus yetkililerin Ukraynalı çocukları rızaları olmadan sınır dışı ettiklerini, onları ebeveynlerinin artık onları istemediğine inandırdıklarını, propaganda için kullandıklarını ve Rus ailelerin yanına yerleştirerek onlara vatandaşlık verdiklerini ortaya çıkardı.

Save Ukrayna’nın kurucusu Mykola Kuleba, Ukrayna’ya iade edilen çocuklarla birlikte.

Çocuklar zaten anadili Rusça ise bu süreç basitleştirilir. “Ukraynalı çocukların Rus vatandaşlığını edinme sorununu çözmek için, çocuk adına velilere ve eğitim ve tıbbi olanlar da dahil olmak üzere çocuklara yönelik kurumların başkanlarına ilgili başvuruda bulunma hakkı verildi. Çocuğun görüşü elbette dikkate alınmıyor. Bu nedenle Ukraynalı bir çocuğu bir eğitim kurumuna kaydettirmek veya tedavi altına almak yeterlidir ve müdür veya başhekim, basitleştirilmiş bir prosedürle çocuk için Rus vatandaşlığının kazanılması için başvuruda bulunma hakkına sahiptir” diye açıkladı Kuleba.

“Bir Ukrayna şehrinde olmak bir ödül gibi geliyor ve bunu çok takdir ediyorum”

Kiev’de yaşamak, hâlâ sık sık hava saldırısı uyarıları altında yaşamak anlamına geliyor. İşgal altında yaşadığı dönemde bombardıman sürekli olduğundan hava saldırısı alarmı yoktu. “Kimse işgal altındaki Ukraynalılara hava saldırısı uyarı sinyalini açma zahmetine girmedi. Ancak Kiev’de hâlâ belirsizlikler yaşanıyor. Risklere rağmen hayatınızı o anlarda yaşamaya devam etmelisiniz” dedi Valeriia.

Olha ve Valeriia

17 yaşındaki genç için son birkaç yılda çok şey değişti. Kampında Rusya’yı seçen hiçbir çocukla, hatta eski kız arkadaşlarıyla ve sınıf arkadaşlarıyla bile iletişim halinde olmadığını ekledi. Onun için “Ukrayna’da bir şehirde olmak bir ödül gibi geliyor ve bunu çok takdir ediyorum.”